جوان آنلاین: کشورمان سال‌هاست که به تکنولوژی و دانش هسته‌ای و چرخه غنی‌سازی دست پیدا کرده‌است؛ دانشی که بر مبنای باور‌های اعتقادی و فرمان رهبرمان، تا به امروز فقط و فقط در راستای مصارف صلح‌آمیز استفاده شده‌است، اما تبحر دانشمندانمان در این شاخه از علم و تکنولوژی موجب‌شده ایران با تولید ۷۰ نوع رادیودارو و تأمین نیاز بیش از ۶هزارو۵۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای، جایگاه خود را به عنوان یکی از سه کشور برتر جهان در این صنعت تثبیت کند.
فناوری هسته‌ای کاربرد‌های صلح‌آمیز متعددی دارد و به نوعی می‌توان گفت غالب کاربرد‌های این انرژی در حوزه سلامت و خدمات تشخیصی درمانی و تولید رادیوداروهاست. همچنان که از این دانش در مسیر تولید سوخت‌های پاک و مقابله با تولید کربن و گرمایش زمین هم استفاده می‌شود و اینها دقیقاً همان اهدافی است که ایران پس از دستیابی به دانش انرژی هسته‌ای تاکنون دنبال کرده‌است. به همین‌خاطر هم توانسته‌ایم به عنوان یکی از سه کشور برتر دنیا در حوزه فناوری‌های هسته‌ای جایگاه خودمان را تثبیت کنیم.
شاید همین دستاوردهاست که خون استکبار جهانی امریکا و رژیم صهیونیستی را به جوش آورده و موجب شده به اشکال مختلف به ترور و شهید کردن دانشمندان هسته‌ای ما دست بزنند. این در حالی است که دانش هسته‌ای در کشورمان بومی شده و به یک نفر و دو نفر وابسته نیست تا با شهادت آنها مسیر پیشرفت ایران در این حوزه بسته شود، بلکه شهادت هر کدام از دانشمندان هسته‌ای کشورمان موجب خواهد شد این درخت پربارتر از همیشه به رشد و بالندگی خود ادامه دهد، اما ببینیم دانش هسته‌ای در چه حوزه‌هایی از پزشکی و سلامت کاربرد دارد و وضعیت ایران در این شاخه‌های علم چگونه است.
کاربرد‌های انرژی هسته‌ای در سلامت
به طور کلی کاربرد‌های فناوری هسته‌ای در بخش سلامت، در سه حوزه تشخیص پزشکی، درمان بیماری‌ها (به ویژه سرطان) و استریل کردن تجهیزات و مواد بیمارستانی استفاده می‌شوند. مهم‌ترین زیرساخت‌های مورد نیاز جهت استفاده از فناوری هسته‌ای در حوزه سلامت نیز عبارتند از: راکتور‌های هسته‌ای تحقیقاتی، سیکلوترون‌های بیمارستانی، تجهیزات تصویربرداری و نیروی انسانی. شایان ذکر است که ۹۰ درصد از خدمات پزشکی هسته‌ای مربوط به استفاده از پرتو‌های هسته‌ای در رویه‌های تشخیصی هستند. به همین خاطر هم بسیاری از کشور‌های جهان به توسعه کاربرد‌های پزشکی هسته‌ای در حوزه سلامت توجه کرده‌اند. به طوری که در کشور امریکا سالانه ۲۰ میلیون و در اروپا ۱۰ میلیون عملیات پزشکی هسته‌ای انجام می‌شود و به طور کلی در کشور‌های توسعه یافته از هر ۵۰ نفر یک نفر در هر سال از خدمات تشخیصی پزشکی هسته‌ای استفاده می‌کنند. در حال حاضر ۷۸ راکتور هسته‌ای تحقیقاتی در جهان برای تولید رادیوایزوتوپ مورد استفاده قرار می‌گیرند و کشور‌های هلند، بلژیک، لهستان، فرانسه، آلمان، جمهوری چک، چین، ایالات متحده امریکا، آفریقای جنوبی، روسیه و استرالیا تولیدکنندگان اصلی مواد پرتوزای مورد استفاده در حوزه پزشکی هسته‌ای هستند.
ورود فناوری هسته‌ای به تشخیص زودهنگام سرطان
یکی از چالش‌برانگیزترین مراحل در مبارزه با سرطان، تشخیص زودهنگام آن است. در مراحل اولیه شکل‌گیری تومور، بافت‌ها ظاهری کاملاً طبیعی دارند و تغییرات عمده در سطح متابولیسم سلولی رخ می‌دهد که روش‌های تشخیصی رایج مانند سونوگرافی و رادیوگرافی قادر به شناسایی آنها نیستند، چراکه این روش‌ها تنها به بررسی شکل و اندازه بافت‌ها می‌پردازند.
در این میان، فناوری‌های تصویربرداری هسته‌ای، از جمله پزشکی هسته‌ای وارد عرصه می‌شوند. در این روش‌ها، مقدار بسیار کمی از یک ماده رادیواکتیو (رادیوایزوتوپ) به بدن تزریق می‌شود. این ماده به دستگاه‌های تصویربرداری اجازه می‌دهد فعالیت سلول‌ها را با دقت بالایی رصد کنند. به عنوان مثال، با توجه به اینکه سلول‌های سرطانی گلوکز بیشتری نسبت به سلول‌های سالم مصرف می‌کنند، مولکول‌های شبیه گلوکز که با رادیوایزوتوپ نشاندار شده‌اند، توسط این سلول‌ها جذب بیشتری پیدا کرده و در تصاویر به صورت نقاط روشن‌تر دیده می‌شوند. این قابلیت، امکان تشخیص زودهنگام تومورها، حتی در مراحل بسیار ابتدایی و شناسایی متاستاز‌های پنهان را فراهم می‌کند که این امر می‌تواند بسیار زودتر از روش‌هایی مانند MRI یا سی‌تی اسکن صورت پذیرد.
پرتو درمانی
فناوری هسته‌ای تنها به تشخیص محدود نمی‌شود، بلکه راهکار‌های نوآورانه‌ای نیز برای درمان ارائه می‌دهد. رادیوتراپی سنتی که پرتو‌ها را از خارج به تومور می‌تاباند، روشی شناخته شده‌است، اما اغلب با آسیب رساندن به بافت‌های سالم اطراف تومور همراه است.
در مقابل، رادیوتراپی هدفمند، با بهره‌گیری از دانش بیوتکنولوژی، انقلابی در درمان ایجاد کرده است. در این روش، آنتی‌بادی‌های خاصی که قابلیت اتصال به سلول‌های سرطانی را دارند، با رادیوایزوتوپ‌های هدفمند نشاندار می‌شوند. این ترکیب، مستقیماً به سلول‌های سرطانی متصل شده و بدون آسیب رساندن به بافت‌های سالم، سلول‌های تومور را از بین می‌برد.
ایران، پیشرو در تولید رادیودارو‌ها
مهم‌ترین بخش این ماجرا، اما توانمندی‌های کشورمان در حوزه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است به گونه‌ای که بر اساس گزارش ستاد زیست‌فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی معاونت علمی ریاست‌جمهوری، بازار جهانی رادیودارو‌ها در سال ۲۰۲۴ ارزشی بالغ بر ۸/ ۶ میلیارد دلار داشته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۴ به ۱۴ میلیارد دلار برسد. ایران نیز در این عرصه گام‌های بلندی برداشته‌است. تا پیش از سال ۱۳۸۸، ایران بخش قابل‌توجهی از رادیودارو‌ها را وارد می‌کرد، اما با همکاری سازمان انرژی اتمی، پروژه تولید بومی رادیودارو‌ها آغاز شد.
امروزه، ایران در میان سه کشور برتر جهان در تولید رادیودارو قرار دارد و حدود ۷۰ نوع رادیودارو تولید می‌کند. این دستاورد، نیاز ۲۳۰ مرکز درمانی و ۶هزار و ۵۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در سراسر کشور را تأمین کرده و علاوه بر آن، به ۱۵ کشور جهان صادر می‌شود که در سال ۱۴۰۴ حدود ۷۰ میلیون دلار درآمد ارزی برای کشور به همراه داشته‌است. با وجود این، واردات برخی ایزوتوپ‌های خام از کشور‌هایی مانند روسیه همچنان با هزینه ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار دلار در سال ادامه دارد که نشان‌دهنده لزوم توسعه بیشتر در این حوزه است.
دستاوردی غیر‌قابل‌چشم‌پوشی
جالب است بدانید تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران فاقد نیروی متخصص در زمینه پزشکی هسته‌ای بود، اما در سال ۱۳۶۰، گروه آموزشی این رشته در دانشگاه علوم پزشکی تهران بنیان‌گذاری شد. از سال ۱۳۶۲ نیز پذیرش دستیار تخصصی پزشکی هسته‌ای آغاز و به‌تدریج آموزش در مقاطع کاردانی و کارشناسی نیز راه‌اندازی شد.
به‌رغم چالش‌های بزرگ مانند جنگ تحمیلی و تحریم‌های گسترده، این رشته با پشتیبانی سازمان انرژی اتمی و تولید داخلی پرتو داروها، مسیر توسعه خود را ادامه داد. نتیجه این تلاش‌ها، تربیت بیش از ۳۰۰ پزشک متخصص و صد‌ها کاردان و کارشناس در سراسر کشور بوده‌است.
کاربرد‌های نظامی فقط یکی از کاربرد‌های انرژی هسته‌ای است. این انرژی فراتر از تصورات نظامی، نقشی حیاتی در تأمین سلامت و رفاه جامعه ایفا می‌کند و ترکیب هوشمندانه این فناوری با بیوتکنولوژی و دانش پزشکی، آن را به یکی از ارکان اصلی تشخیص و درمان مدرن تبدیل کرده‌است. به همین‌خاطر هم بحث دانش هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم خط قرمز ایران در تعاملات سیاسی است. این دستاوردی نیست که بشود به سادگی از آن چشم‌پوشی کرد!
